W czerwcu 1968 buldoĹźery pracujÄ ce na pĂłĹnoc od Jerozolimy (Givat ha-Mitvar) przypadkowo odsĹoniĹy grobowce datowane na I wiek pne i I wiek ne. Grecki archeolog Visilius Tzaferis zostaĹ poinstruowany przez Izraelski Departament StaroĹźytnoĹci do ostroĹźnego prowadzenia prac wykopaliskowych przy grobach. Wydobyto szczÄ tki szkieletu ukrzyĹźowanego czĹowieka (zĹoĹźonego do grobu, bez krzyĹźa). ByĹ to szkielet czĹowieka nazywajÄ cego siÄ Yehohanan (Jehochanan) syn Chaggol, ktĂłry umarĹ ukrzyĹźowany miÄdzy 24 a 28 rokiem Ĺźycia.
Fragmenty artykuĹu Tzafersia, opublikowanego w Biblical Archaeology Review, numer sty/lut 1985 (tĹumaczenie MM, tekst angielski do wglÄ du):
"W koĹcu pierwszego wieku pne Rzymianie bez wÄ tpienia przyjÄli krzyĹźowanie jako oficjalnÄ karÄ dla nie-Rzymian dla ograniczonych wykroczeĹ. PoczÄ tkowo byĹa stosowana nie jako metoda egzekucji, ale tylko jako kara. Ponadto, tylko niewolnicy skazani pewnym za pewne przestÄpstwa byli karani przez ukrzyĹźowanie. W trakcie tego wczesnego okresu drewniana belka znana jako "furca" lub "patibulum" byĹa umieszczona na niewolniczym karku i przywiÄ zana go ramion.(...) Kiedy procesja przybywaĹa na miejsce egzekucji, pionowy pal byĹ unieruchomiony w gruncie. Czasami ofiara byĹa przywiÄ zana do krzyĹźa tylko sznurami. W takim przypadku, patibulum lub poprzeczna belka, ktĂłra byĹa juĹź przywiÄ zana do ramion ofiary, byĹa prosto przytwierdzana do pionowej belki; stopy ofiary byĹy przywiÄ zane do pala kilkoma zwojami sznura.
JeĹźeli skazaniec byĹ przybity gwoĹşdziami, byĹ on poĹoĹźony na ziemi z ramionami na poprzecznej belce. Jego ramiona byĹy uchwycone i przygwoĹźdĹźone do dwĂłch koĹcĂłw belki, ktĂłra byĹa podniesiona i umocowana na szczycie pionowej belki. Stopy ofiary byĹy przybite na dole pionowego pala.
W celu przedĹuĹźenia agonii, rzymscy egzekutorzy obmyĹlili dwa narzÄdzia, ktĂłre pozwoliĹy utrzymaÄ skazaĹcowi Ĺźycie na krzyĹźu przez dĹugi okres czasu. Pierwsze, znane jako sedile, byĹo maĹym siedzeniem umocowanym do przodu krzyĹźa, w przybliĹźeniu w poĹowie wysokoĹci. Ten przyrzÄ d dostarczaĹ nieco podpory dla ciaĹa ofiary, co moĹźe wyjaĹniaÄ zwrot uĹźywany przez Rzymian: "usiÄ ĹÄ na krzyĹźu". ZarĂłwno Ireneusz jak i Justyn MÄczennik opisujÄ krzyĹź Jezusa jako majÄ cy raczej piÄÄ koĹcĂłw niĹź cztery; piÄ tym byĹ prawdopodobnie "sedile"."
Pod kÄ tem sposobu ukrzyĹźowania szczÄ tki zostaĹy zbadane przez uczonych z Izraelskiego Departamentu StaroĹźytnoĹci i WydziaĹu Medycznego Hadassah Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie.
![]() |
Rekonstrukcja uĹoĹźenia ciaĹa czĹowieka na krzyĹźu na podstawie szkieletu z ossuarium z Givat ha-Mitvar w Jerozolimie wg Buried History z 1973. |
Jednak później, Joseph Zias i Sekeles Eliezer opublikowali w Israel Exploration Journal nr 35 z 1985 r (s. 22-27) artykuĹ, w ktĂłrym podano dokĹadny sposĂłb Ĺmierci Yehohanana. Ramiona nie byĹy przybite do krzyĹźa lecz przywiÄ
zane, dĹonie i Ĺokcie przeĹoĹźone przez poprzecznÄ
belkÄ. Nogi przybito po obu stronach pionowej belki, na wysokoĹci kostek. Pod gwoĹşdzie podĹoĹźono deszczuĹki, aby ukrzyĹźowany nie mĂłgĹ wyszarpnÄ
Ä nĂłg.
![]() |
Fragment graffiti na murze z czĹowiekiem z gĹowÄ osĹa z ramionami rozĹoĹźonymi na krzyĹźu. |
![]() |
![]() |
UkrzyĹźowanie na gemmie z kornalinu przeznaczonej do pieczÄtowania. III w. |
UkrzyĹźowanie na gemmie z kornalinu przeznaczonej do pieczÄtowania. I-III w, znalezione w Konstancji w Rumunii. |
![]() |
![]() |
Gemma z róşowego jaspisu ze schematycznym wyobraşeniem ukrzyşowania. | Gemma tzw. magiczna, albo gemma Pereire'a (od nazwiska posiadacza). Napis w tle brzmi: "Ojciec Jezusa Chrystusa". II-IV(?) w. |
ByĹoby nieprawdopodobne, Ĺźeby chrzeĹcijaĹscy Ĺťydzi odprawiali pogrzeb na tym terenie po 135 r ne odkÄ d Rzymianie zabronili Ĺťydom wstÄpu do Aelia Capitolina (...) po drugim powstaniu Ĺźydowskim" (za Ancient Times, Vol 3, nr 1, lipiec 1958, str 3)
"Dwa z ossuariĂłw nosiĹy imiÄ "Jezus" po grecku (...) Drugi z nich miaĹ takĹźe cztery obszerne rysunki krzyĹźa [crosses drawn] (...) (prof. Sukenik) wyciÄ gnÄ Ĺ wniosek, Ĺźe te peĹne napisy i krzyĹźe majÄ ze sobÄ zwiÄ zek, sÄ wyraĹźeniem Ĺźalu z powodu ukrzyĹźowania Jezusa, sÄ zapisem o tamtym czasie. (...) Prof. Sukenik podkreĹliĹ, Ĺźe krzyĹź moĹźe reprezentowaÄ "obrazowe wyraĹźenie ukrzyĹźowania, rĂłwnoznaczny z wykrzyczeniem: 'on byĹ ukrzyĹźowany!'" Jako grĂłb jest datowany przez naczynia, lampy i znaki liter uĹźywane w inskrypcji - od I w pne do nie później niĹź poĹowy I wieku ne; to oznacza, Ĺźe inskrypcje sÄ umieszczone sÄ w granicach dwĂłch dekad UkrzyĹźowania najpóźniej" (Ancient Times, vol. 3, nr 1, lipiec 1958, str. 35; patrz takĹźe vol. 5, nr 3, marzec 1961. str. 13).
![]() |
KrzyĹźe na ossuariach z ok. III w |
![]() |
KrzyĹź T z inskrypcjÄ nagrobnÄ z okresu wczesnego chrzeĹcijaĹstwa |
![]() |
KrzyĹź T w inskrypcji nagrobnej z okresu wczesnego chrzeĹcijaĹstwa |
W 1939 roku odkopano patrycjuszowskÄ willÄ w Herkulanum - mieĹcie zasypanym przez popioĹy Wezuwiusza 24 sierpnia 79r. Na Ĺcianie domu przeznaczonego dla niewolnikĂłw znaleziono odcisk drewnianego krzyĹźa crux capitata. DookoĹa krzyĹźa znajdowaĹy siÄ gwoĹşdzie do podtrzymywania drzwiczek lub zasĹony. PoniĹźej krzyĹźa znajdowaĹo siÄ coĹ w rodzaju kredensu ze stopniem zwrĂłconym do frontu. MoĹźna to zinterpretowaÄ jako wczesny dom modlitw. (wedĹug Buried History, Vol. 10, nr 1, marzec 1974, str. 15).
O tym, Ĺźe w Herkulanum byli najprawdopodobniej chrzeĹcijanie wiemy z Biblii - w Dziejach Apostolskich 28:14 PaweĹ z Tarsu spotkaĹ braci w Pozzuolii, pobliskim wielkim porcie.
Pytanie: po co wieszano by na Ĺcianie krzyĹź, osĹaniano go drzwiczkami a pod spodem ustawiano kredens?
"Zgodnie z (rzymskÄ ) literaturÄ ĹşrĂłdĹowÄ , skazany na ukrzyĹźowanie nigdy nie przenosiĹ caĹego krzyĹźa, wbrew zwyczajowej wierze i w przeciwieĹstwie do wielu nowoĹźytnych odtworzeĹ [re-enactments] drogi Jezusa na GolgotÄ. Zamiast tego, dĹşwigana byĹa tylko poprzeczna belka, podczas gdy prostopadĹa byĹa osadzona trwale w miejscu, ktĂłre byĹo uĹźywane do dalszych egzekucji." (s. 21)
Wspomniany juĹź "New International Dictionary of New Testament Theology" tak pisze o krzyĹźowaniu: (przekĹad MM):
"Jest pewne, Ĺźe Rzymianie tylko nabyli praktykÄ tej postaci egzekucji. Lecz jest najbardziej prawdopodobne, Ĺźe stauros miaĹ w ksztaĹcie poprzecznÄ belkÄ. Ĺwieckie ĹşrĂłdĹa nie pozwalajÄ na wyciÄ gniÄcie wnioskĂłw, jak dokĹadnie wyglÄ daĹ ksztaĹt krzyĹźa, czy byĹ bardziej jako crux immissa (+) czy crux commissa (T). PoniewaĹź nie byĹo bardzo powszechne przyĹÄ czenie titlos (sĹowo zapoĹźyczone z ĹaciĹskiego titulus), nie jest konieczne utrzymywanie, Ĺźe krzyĹź miaĹ ksztaĹt crux immissa.SÄ dwie moĹźliwe drogi ustawienia w pionie stauros. Skazany czĹowiek mĂłgĹ byÄ przymocowany do leĹźÄ cego krzyĹźa na miejscu egzekucji i tak podniesiony do gĂłry na krzyĹź. Alternatywnie, prawdopodobnie zazwyczajny byĹ pal umocowany [implanted] w ziemii przed egzekucjÄ . Skazaniec byĹ przywiÄ zany do elementu krzyĹźa i byĹ podnoszony do gĂłry z poziomÄ belkÄ i montowany [made] szybko na pionowym palu. Jako Ĺźe byĹ to prosty sposĂłb podniesienia i przenoszenia poprzecznej belki (patibulum) byĹo prawdopodobne poĹÄ czone z karÄ dla niewolnikĂłw, Ĺźe crux commissa mĂłgĹ byÄ stosowany jako normalna praktyka. KrzyĹź byĹ prawdopodobnie niewiele wyĹźszy niĹź wysoki mÄĹźczyzna." (t. 1, s. 392)
ĹJ jakoĹ nie mogÄ wskazaÄ Ĺźadnych publikacji poza wĹasnymi ktĂłre mĂłwiĹyby o przybijaniu skazaĹcĂłw do prostych pali. Nie mogÄ powoĹaÄ siÄ na Ĺźadnych powaĹźnych wspĂłĹczesnych historykĂłw. Po prostu nikt powaĹźny nie uwaĹźa, Ĺźe Rzymianie przybijali skazaĹcĂłw do prostych pali. Tak jak nikt powaĹźny nie twierdzi, Ĺźe Ziemia jest pĹaska.